Қазақстанның зейнетақы жүйесін MCGPI жаһандық зейнетақы индексінің құрамына енгізуге қатысты анықтама
Мемлекет басшысы 02.09.2019 жылғы және 01.09.2022 жылғы Қазақстан халқына жолдауы аясында Үкіметке ҚР Ұлттық Банкімен бірлесе отырып зейнетақы жүйесінің тиімділігін арттыру бойынша жұмыс жүргізуді тапсырды.
Аталған тапсырмаларды орындау үшін, сондай-ақ Қазақстан Республикасының зейнетақы жүйесін 2030 жылға дейін одан әрі жаңғырту тұжырымдамасын (Қазақстан Республикасы Президентінің 2014 жылғы 18 маусымдағы № 841 Жарлығымен бекітілген) іске асыру мақсатында Қазақстанның зейнетақы жүйесінің ағымдағы жай-күйіне, оның күшті және әлсіз жақтарын объективті тәуелсіз бағалау жүргізу, сондай-ақ оны одан әрі дамыту жөнінде сараптамалық ұсынымдар алу қажет. Зейнетақы жүйесінің жаһандық зейнетақы индексіне кіруі зейнетақы жүйесін басқа елдермен салыстырғанда жан-жақты талдауға, оның ағымдағы жай-күйіне баға беруге және демографиялық, экономикалық, әлеуметтік трендтер мен үздік халықаралық тәжірибені ескере отырып, дамудың перспективалық бағыттарын айқындауға мүмкіндік беретін тиімді құрал болып табылады.
Жоғарыда баяндалғандар есебімен 2023 жылы Қазақстанның зейнетақы жүйесі алғаш рет СҒА институты мен Mercer Consulting халықаралық кәсіби консалтинг компаниясының (Австралия) бірлескен зерттеу жобасы болып табылатын халықаралық рейтинг - Mercer CFA институтының жаһандық зейнетақы индексіне (бұдан әрі - Индекс) енді. Командасында халықаралық сарапшылары бар MСGPI жаһандық зерттеудің бас авторы Mercer Consulting аға серіктесі мен аға актуарийі д-р Дэвид Нокс. Д-р Нокс австралиялық штаттар Тасмания және Батыс Австралияның мемлекеттік зейнетақы жоспарларының актуарийі және зерттеулердің ұлттық жетекшісі, Виктория мен Тасмания штаттарының үкіметі жанындағы актуарийі болып табылады.
Сараптау және жан-жақты бағалау нәтижелері бойынша Қазақстанның зейнетақы жүйесі осы рейтингіде 20 орынға ие болды. Зейнетақы жүйелерін кешенді зерттеуді құрайтын жыл сайынғы жаһандық зейнетақы рейтингіне әлем халқының 64%-ы мекен ететін әлемнің 47 елі кірді.
Mercer жаһандық зейнетақы индексі 50 түрлі критерийлерді қамтитын «лайықтылық», «тұрақтылық» және «тұтастық» үш суб-индекске біріктірілген алдыңғы қатарлы елдердің зейнетақы жүйелерінің ондаған көрсеткіштерін сараптайды. MСGPI рейтингі 2009 жылдан бастап жарияланып келеді, 2023 жылы рейтингіге енгізілген Қазақстан 64,9 балл жинады және «C+» бағасын алды, бағалары бірдей Гонконг, АҚШ, БАӘ, Колумбия, Франция, Испания, Хорватия елдерін балдар саны бойынша басып озды. Есепке сәйкес осы елдердің зейнетақы жүйелерінің ұзақ мерзімді тұрақтылық пен тиімділікке қол жеткізу үшін жоюға ұсынылатын күшті жақтары/қасиеттері де, кейбір кемшіліктері де бар.
MСGPI зерттеуінде әлемдік зейнетақы жүйелерінің кең ауқымы мен алуан түрлілігі ерекше аталады, бұл тіпті ең жақсы зейнетақы жүйелерінің де кемшіліктері мен жақсарту керек тұстары бар екенін көрсетеді. Әрбір зейнетақы жүйесінің өзіндік ерекшеліктері мен бірегей сипаттамалары болса да, зерттеу нәтижелері бойынша авторлар кез келген ел үшін пайдалы болуы мүмкін жаһандық жорамалдар бойынша әмбебап ұсыныстарды тұжырымдады.
Mercer CFA институты әлем елдерінің зейнетақы жүйелері үшін келесідей ұсынымдарды ұсынды:
➤ Көптеген адамдар зейнетақы жарналарын міндетті төлеу элементінсіз немесе «автоматты тіркеу» тетігінсіз зейнеткерлікке ешқашан жинай алмайтынын мойындай отырып, жалдамалы қызметкерлерді (жұмыспен қамтудың жаңа нысандарының қызметкерлерін қоса алғанда) және өзін-өзі жұмыспен қамтыған адамдарды жеке зейнетақы жүйесімен қамтуды ұлғайту
➤ Қазіргі уақытта да, болашақта да денсаулыққа түзетілген өмір сүру ұзақтығының ұлғаюын ескере отырып, мемлекеттік зейнетақы жасын және/немесе зейнетке шығу жасын арттыру, осылайша мемлекет қаржыландыратын зейнетақы төлемдеріне шығындарды азайту
➤ Егде жастағы адамдардың жұмыс күшіне көбірек қатысуына ықпал етеді, бұл зейнетке шыққан кезде қолжетімді жинақты арттырады және зейнеттегі өмір сүру кезеңінің жалғасуын шектейді
➤ Көптеген қызметкерлердің үміттерін түзете отырып, мемлекеттік зейнетақыға болашақ тәуелділікті азайту мақсатында зейнетақы жүйесі шеңберінде де, одан тыс жерлерде де жеке жинақтардың жоғары деңгейлерін көтермелеу
➤ Гендерлік зейнетақы алшақтығын және көптеген зейнетақы жүйелеріндегі әртүрлі аз топтардың алшақтығын азайту шараларын енгізу
➤ зейнетақы жинақтарының мерзімінен бұрын кетуін азайту, осылайша жинақталған қаражаттың сақталуына кепілдік беру, көбінесе зейнетақы табысын қамтамасыз ету үшін қолданылатын тиісті салықтық қолдау арқылы
➤ Жеке зейнетақы жоспарларын басқаруды жақсарту және жоспарға қатысушылардың сенімін арттыру үшін ашықтықты енгізу
Сонымен қатар, әрбір зейнетақы жүйесі жеке талданғанын ескере отырып, Mercer CFA институты қазақстандық зейнетақы жүйесін одан әрі жетілдіру үшін мынадай ұсынымдар берді:
➤ ең кедей қарттарды/зейнеткерлерді қолдаудың ең төменгі деңгейін арттыру
➤ үй шаруашылығындағыларды зейнетақы жинақтарының деңгейін көтеруге ынталандыру
➤ зейнетақы жинақтарына қолжетімділікті шектеу жолымен жинақтардың мерзімінен бұрын алынуын қысқарту
➤ өмір сүру ұзақтығы ұлғайған сайын егде жастағы адамдардың жұмыс күшіне қатысу деңгейінің артуы
➤ зейнетақы жүйесіне қатысушылардың жылдық үзінді көшірмелерінде болжамды зейнетақы төлемдерін көрсету бойынша талаптарды енгізу
Нәтижелер көрсетіп отырғандай, MCGPI индексіндегі Қазақстанның зейнетақы жүйесінің қорытынды бағасы суб-индекстік бағалардың үлес салмағы бойынша өлшенген нәтижелерін жинақтау жолымен алынған 64,9 балды құрады:
«лайықтылық» суб-индексі бойынша 46,9 балл, зейнетақы жүйесімен қамтамасыз етілетін табыстың базалық (немесе қауіпсіз) деңгейін, сондай-ақ орташа жалақының 50%-дан 150%-ға дейінгі диапазондағы табыс деңгейінің таза алмастыру коэффициентін ескереді. Зейнетақыны есептеу мен төлеуге байланысты алты аспект назарға алынады. «Лайықтылық» жалпы балдың 40%-н құрайды: Қазақстан, мысалы, Малайзия, Оңтүстік Африка және Түркиядан озып кетті. Айта кету керек, Қазақстанда ерікті зейнетақы жарналары мен инвестициялық табыс үшін салықтық жеңілдіктердің болуы, жұмыстан босатылған жағдайда салымшылардың зейнетақы жинақтарына құқықтарының сақталуы, инфляцияны ескере отырып және зейнетақы активтерін инвестициялау арқылы олардың ағымдағы құнының сақталуы және т.б. критерийлері бойынша мықты ұстанымдар бар, алайда ең төменгі базалық зейнетақының мөлшері, базалық зейнетақыны индекстеу және индекстеудің жүйелілігі, халықтың жинақ деңгейі (оның ішінде зейнетақы), халықтың берешегі, зейнетақы жинақтарын өсіп келе жатқан активтерге инвестициялау мүмкіндігі және т.б. критерийлер бойынша нығайту қажет ұстанымы өте осал;
«тұрақтылық» суб-индексі бойынша 74,8 балл, қолданыстағы зейнетақы жүйесінің ұзақ мерзімді тұрақтылығын ескере отырып (үлес салмағының 35%-ы: Қазақстан индексі Сингапурдан, Германиядан, АҚШ-тан және басқа да көптеген елдерден жоғары).
Қазақстанның халықты зейнетақы жүйесімен қамту критерийлері мен демографиялық көрсеткіштері (өмір сүру ұзақтығы) бойынша мықты ұстанымдары бар. Егде жастағы қызметкерлердің еңбек қызметін жалғастыра отырып, өздерінің зейнетақы жинақтарын алу мүмкіндігі оң бағаланады. Жақсарту үшін әлеуеті бар позицияларға азаматтардың жинақ деңгейін арттыру, оның ішінде үлкен зейнетақы жинақтарын қалыптастыру, 55 жастан асқан адамдар арасында халықты жұмыспен қамту деңгейін арттыру, зейнетақы жарналарының мөлшерлемелерін арттыру және т.б. жатады.
«тұтастық» суб-индексі бойынша 80,0 балл, әдетте жеке секторда қолданылатын жинақтаушы жоспарларға акцент жасай отырып, зейнетақы жүйесінің инфрақұрылымдық тұтастығын ескереді (үлес салмақтың 25%-ы: мысалы, Швеция, Швейцария, Қытай және т.б. артта қалды). Қазақстанның зейнетақы қорларын реттеу, қадағалау және басқару деңгейі, жүйеге қатысушыларды бірқатар тәуекелдерден қорғау және коммуникациялар деңгейі бойынша мықты ұстанымдары бар.
Осылайша, тұрақтылық (жалпы рейтингіде 7-орын) және тұтастық (14-орын) суб-индекстері барынша жоғары бағаланған. Қазақстанның зейнетақы жүйесіндегі лайықтылық суб-индексі (47 орын арасынан 38-орын) әлсіз позиция ретінде белгіленді.
Осы индикаторлар бойынша зейнетақы жүйелеріне толық және объективті бағалау жүргізу үшін ЭЫДҰ, Дүниежүзілік банк, Халықаралық еңбек ұйымы, Economist Group зерттеу және талдау бөлімшесі және т.б. деректерін қамтитын ашық халықаралық көздерден алынған мәліметтер пайдаланылғанын атап өтеміз.
Жарияланған жыл сайынғы жаһандық зейнетақы индексінде 2023 жылы әлемдегі зейнетақы жүйелерінің көпшілігі халықтың қартаюына, мемлекеттік қарыздың өсуіне және инфляцияның жоғары деңгейіне байланысты күйзеліске ұшырағаны аталған. Бұл проблемалар барлық дерлік зейнетақы жүйелеріне әсер етті, ал қарт адамдар зейнетке шыққаннан кейін де өздерінің күтіміне қамқорлық жасауы керек. «Біз енді тек әлеуметтік қамтамасыз етуге немесе мемлекеттік зейнетақыға үміт арта алмаймыз», - деп мәлімдеді есептің авторларының бірі есеп авторы және аға серіктес Mercer Дэвид Нокс (Мельбурн, Австралия).
Сондай-ақ, 2023 жылғы рейтингіде алдыңғы рейтингілерде болмаған ерекшеліктер бар екенін атап өтеміз. Атап айтқанда, бұл жасанды интеллекттің әлемдік зейнетақы жүйелеріне әсеріне қатысты. Сонымен, зерттеушілердің пікірінше, жасанды интеллект зейнетақы жүйелерін, ең алдымен жинақтаушы жүйелерді өзгертіп, жақсартатын шексіз әлеуетке ие.
Елдердің рейтингі және критерийлер бойынша бөлінген әрбір суб-индексті егжей-тегжейлі талдау қосымшада берілген.
